Bolalarning sifatli ta’lim olishida ota-onalar roli qanchalik muhim?

Ushbu maqolada bolalarning sifatli ta’lim olishida ota-onalarning roli va uning ta’siri haqida so‘z yuritiladi. Unda ota-onalarning ta’lim jarayonida faol ishtirok etishi va bolalarni qo‘llab-quvvatlashiga oid tahliliy ma’lumotlar yoritiladi. Shuningdek, ota-onalarning ta’limdagi faolligi natijasida bolalarda o‘ziga ishonch, yaxshi ta’lim natijalari va rivojlangan ijtimoiy ko‘nikmalar shakllanishi haqida ham tahliliy ma’lumotlar beriladi.

Bugungi kunda bolalarning ta’lim olishidagi muvaffaqiyati juda ko‘p omillarga bog‘liq. Bu omillar ichida ota-onalarning ta’limdagi roli muhim o‘rin tutadi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, ota-onalar o‘z farzandlarining ta’lim olishi va rivojlanishida faol ishtirok etganlarida, bolalar ko‘proq muvaffaqiyatga erishadilar. Ota-onalarning maktab va boshqa ta’lim muassasalaridagi faol ishtiroki bolalar ta’limiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.

Ota-onalar yig‘ilishlariga qatnashish, farzandlarining uy vazifalariga yordam berish va ularning ta’lim faoliyatini kuzatish bolalarning muvaffaqiyatini oshiradi. Albatta, bunda ota-onalar hamda ta’lim muassasasining hamkorligi ham muhim ahamiyatga ega. Chunki, ota-onalar va maktab o‘rtasidagi hamkorlik bolalarning akademik muvaffaqiyatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.

Hozirgi kunda maktab va ota-onalar faoliyatini muvofiqlashtirish to‘g‘risida bir qancha normativ hujjatlar ham imzolangan. Xususan, “Oila-mahalla-ta’lim muassasasi” konsepsiyasi asosida o‘zaro hamkorlik bo‘yicha ishlar tashkil etib boriladi. Ammo bu kabi hamkorlik ishlari juda sust va faqat yig‘ilish, hisobot qilish uchun olib borilishiga ko‘pchilik odatlanib qoldi.

2012-yil 19-iyun kuni Vazirlar Mahkamasining “Barkamol avlodni tarbiyalashda oila instituti va fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarining ta’lim muassasalari bilan o‘zaro hamkorligini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 175-sonli qarori qabul qilinib, “Oila-mahalla-ta’lim muassasasi” hamkorlik mexanizmini kuchaytirish bo‘yicha chora-tadbirlar belgilandi.

Shuningdek, joriy yilda Maktabgacha va maktab ta’limi vazirligi tomonidan “Ota-ona – murabbiy” kitobi ham nashrdan chiqarilib, uning taqdimoti o‘tkazildi. Unda ota-onalar bilan yaqin hamkorlikda ishlash, ularga farzandlar tarbiyasida ko‘maklashish, yoshlarni turli buzg‘unchi mafkuralardan himoya qilish, bolalarda o‘zini o‘zi himoya qilish ko‘nikmasini shakllantirishga doir muhim tavsiyalar berildi. Lekin bu kabi ishlar faqat nazariya bilan bog‘liq bo‘lib, amaliyotda uning samarasi sezilmayapti.

Nazariy jihatdan, “Oila-mahalla-ta’lim muassasasi” hamkorlik mexanizmi bolalar ta’limining har tomonlama qo‘llab-quvvatlanishini ta’minlashi kerak. Ammo amaliyotda bu hamkorlik yetarlicha ishlamayapti. Chunki, oila, mahalla va ta’lim muassasalari o‘rtasidagi muloqot yetarli darajada yo‘lga qo‘yilmagan. Amaliyotda, bu tashkilotlar bir-biri bilan muntazam aloqada bo‘lishlari va hamkorlik qilishlari kerak edi, lekin bu jarayon ko‘pincha qog‘ozda qolib ketmoqda.

Sababi, oila, mahalla va ta’lim muassasalari o‘rtasida muvofiqlashtirilgan amaliy qadamlar yo‘q. Shuningdek, ushbu hamkorlik mexanizmining samaradorligini muntazam ravishda kuzatish va baholash tizimi ham mavjud emas. Buning natijasida esa qilinayotgan ishlarning samaradorligini oshirish imkoni bo‘lmayapti.

Yuqorida ko‘tarilgan muammolarning sababini o‘rganish maqsadida “Bolalarning sifatli ta’lim olishida ota-onalarning roli” mavzusida mingdan ortiq pedagog xodim va ota-onalar o‘rtasida so‘rovnoma o‘tkazildi. So‘rovnoma natijalariga ko‘ra ota-onalarning maktab bilan hamkorligi yaxshi yo‘lga qo‘yilmaganligi ma’lum bo‘ldi. Mazkur so‘rovnomada jami 1077 nafar respondentlar ishtirok etib, ularning 753 nafarini (69,9%) pedagoglar, 312 nafarini (29%)ni esa ota-onalar tashkil etdi.

Maktab va ota-onalar o‘rtasidagi aloqa ta’lim jarayonining ajralmas qismidir. Ushbu aloqaning sifat darajasi esa o‘quvchilar muvaffaqiyati va farovonligiga sezilarli ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Yaqinda o‘tkazilgan mazkur so‘rovnoma natijalari ota-onalar va maktab o‘rtasidagi hamkorlik aloqalari haqida qiziqarli ma’lumotlarni ham ochib berdi.

So‘rovnomada ishtirok etgan respondentlarning 4,1 foizi ota-onalar maktab bilan umuman aloqa qilmasligini bildirgan. Bu juda kichik raqamlar bo‘lsa-da, ammo katta salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.

So‘rovnomada qatnashganlarning 72,1 foizi ota-onalar faqat zaruriyat tug‘ilgandagina maktab bilan aloqa o‘rnatishini ma’lum qilgan. Bu ko‘rsatkich ota-onalar asosan muhim vaziyatlar yoki muammolar yuzaga kelgandagina maktab bilan bog‘lanishini anglatadi. Bunday yondashuv, ba’zida, bolalarning ta’lim jarayoni va muammolarini o‘z vaqtida bilish va hal qilishda kechikishlarga olib kelishi mumkin.

8,2 foiz respondentlar bir necha oyda bir marotaba maktab bilan aloqa qilishini aytgan. Bu garchi kam ko‘rsatgich bo‘lsa-da, lekin maktab bilan aloqa mavjud ekanligini anglatadi, lekin bu natijalar aloqalar faol emasligidan dalolat bermoqda.

3,6 foiz respondentlar har oyda bir marotaba maktab bilan aloqa qilishini bildirgan, 7,7 foiz respondentlar esa har haftada bir marotaba maktab bilan aloqa qilishini bildirgan. Bu biroz yaxshi ko‘rsatkich bo‘lib, bu ota-onalar bolalarining ta’lim jarayonini muntazam ravishda kuzatib borishlariga ishora qiladi.

Nihoyat, 4,3 foiz respondentlar har kuni maktab bilan aloqa qilishlarini bildirgan. Bu raqam juda kichik bo‘lsa-da, ammo ba’zi ota-onalar bolalarining ta’lim va rivojlanishiga juda katta e’tibor qaratayotganlarini ko‘rsatadi.

So‘rovnomaning umumiy natijalari juda yomon. Bu esa ota-onalar va maktablar o‘rtasidagi aloqaning sustligini ko‘rsatmoqda. Respondentlarning 72,1 foizi faqat zaruriyat tug‘ilganda maktab bilan aloqa o‘rnatishi maktab va ota-onalar o‘rtasida hamkorlik ishlari yaxshi yo‘lga qo‘yilmaganligini anglatadi. Bu raqamlar ota-onalarning bolalarining ta’lim jarayoniga yetarlicha e’tibor bermayotganini, bolalarning muvaffaqiyati va farovonligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkinligini ko‘rsatmoqda.

Bolalarning sifatli ta’lim olishida ota-onalarning bolalari bilan maktabdagi muvaffaqiyatlarini muhokama qilishi ham muhim ahamiyatga ega. Ota-onalar va bolalar o‘rtasidagi yaqin muloqot, muammolarni erta aniqlash va motivatsiyani oshirish ta’lim jarayonini yanada samarali qiladi. Ota-onalarning faol ishtiroki va ta’limga jiddiy munosabati bolalarning muvaffaqiyatli rivojlanishi va bilim olishga bo‘lgan qiziqishini yanada oshiradi. Shu sababli, ota-onalar bolalarning ta’lim jarayonida faol ishtirok etishlari va ularning muvaffaqiyatlarini muntazam muhokama qilib borishlari zaruriy ehtiyojlardan biridir.

Tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, ota-onasi deyarli har kuni ular bilan shunchaki suhbatlashib o‘tirib vaqt o‘tkazadigan, tushlik yoki ovqatni birga qiladigan yoki maktabdagi muvaffaqiyatlarini muhokama qiladigan bolalarda hayotdan qoniqish hissini ko‘proq tuyadi. Ya’ni, ota-onalar bilan bo‘lgan oddiy muloqot o‘quvchilarning hayotdan qoniqish darajasiga kuchliroq ta’sir ko‘rsatadi.

O‘tkazilgan so‘rovnomada ota-onasi maktab bilan yaxshi hamkorlik qiladigan bolalarning ta’lim-tarbiyasida o‘zgarish sezasizmi, degan savolga respondentlarning 70,5 foizi bunday o‘quvchilarning o‘qish natijalari yaxshilanganini, 24,7 foizi esa ularning intizomi ham yaxshilanganini bildirgan. Shuningdek, respondentlarning 4 foizi o‘zgarishlar unchalik sezilmaganini, 1 foizi esa natijalar qoniqarli ekanligini bildirgan.

Ota-ona va pedagoglar o‘rtasida o‘tkazilgan so‘rovnomada bolalarning sifatli ta’lim olishida ota-onalarning farzandi bilan maktabdagi muvaffaqiyatlarini muhokama qilishining ahamiyatiga ham e’tibor qaratdik. Ota-onalar bolalarining uy vazifalari va baholarini nazorat qilishda qanchalik faol, degan savolga respondentlarning 16,1 foizi bu borada ota-onalar faol emas (umuman nazorat qilmaydi), 41,2 foizi faollik yuqori emas (kamdan-kam nazorat qiladi), 28 foizi o‘rtacha (vaqti-vaqti bilan nazorat qiladi), 8,8 foizi biroz faol (murojaat qilinganda nazorat qiladi), atigi 4,7 foizi juda faol (doimiy ravishda nazorat qiladi deb javob bergan.

Multindikator klaster kuzatuvi (MICS) natijalariga ko‘ra, O‘zbekistonda faqatgina 5 % otalar farzandlarining ta’lim jarayonlarida ishtirok etishi ma’lum bo‘lgan. O‘zbekistonda uchinchi bor tashkil etilgan Multindikator klaster kuzatuvida tanlab olingan 556 ta mahallada joylashgan 15 mingdan ortiq uy xo‘jaliklarida, joyiga chiqqan holda respondentlar bilan suhbatlashish orqali ma’lumotlar jamlangan. [2022-y.]

Tahliliy natijalardan shuni ko‘rish mumkinki, O‘zbekistondagi ota-onalarning juda katta qismi bolalarining uy vazifalari va baholarini nazorat qilishda yetarlicha faol emas. Bu holat esa o‘z navbatida bolalarning sifatli ta’lim olishiga salbiy ta’sir ko‘rsatayotgan bo‘lishi mumkin.

Tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, ota-onalar ularning farzandi boshlang‘ich va yuqori sinflarda tahsil olayotgan davrlarida bolalarining ta’lim-tarbiyasiga bo‘lgan e’tibori o‘zgarar ekan. Masalan, boshlang‘ich sinflarda ota-onalar farzandlarining ta’limiga ko‘proq e’tibor qaratsalar, yuqori sinflarga o‘tganda ota-onalarning bolalar ta’lim-tarbiyasiga bo‘lgan e’tibori pasayishi kuzatilmoqda.

Masalan, bolalar boshlang‘ich sinflarda (1-4-sinflar) tahsil olayotgan vaqtda ota-onalarning maktab bilan hamkorligi va farzandlarining ta’limga bo‘lgan e’tibori juda yuqori bo‘lgan. Bunda faollik ko‘rsatgichi 70-90% ni tashkil qilgan. Ya’ni, bu davrda ular farzandlarining ta’limiga ko‘proq vaqt ajratib, ularni qo‘llab-quvvatlab, maktab bilan yaqindan hamkorlik qilmoqdalar. Bu esa o‘z navbatida bolalarning ta’lim jarayoniga ijobiy ta’sir ko‘rsatgan.

Eng qizig‘i esa yuqori sinflarda (5-11-sinflar) ota-onalarning farzandlarining ta’limga bo‘lgan e’tibori sezilarli darajada pasayishi kuzatilgan. So‘rovnoma natijalariga ko‘ra, ota-onalarning aksariyati farzandlarining ta’lim jarayonida kamroq faollik ko‘rsatgan. So‘rovnomada ishtirok etgan respondentlarning 45,5% qismi ota-onalar farzandlarining ta’limida faqatgina 30-20% faollik ko‘rsatganini aytgan bo‘lsa, respondentlarning 31 foizi esa ota-onalar farzandlarining ta’limiga 40-50% faollik ko‘rsatganini bildirgan. Faqatgina 18,6% respondentlar ota-onalar farzandlarining ta’limiga 60-70% faollik bilan qatnashganini aytgan. Atigi 4,2% respondentlar bolalar yuqori sinflarga (5-11-sinflar) o‘tgach, ota-onalar farzandlarining ta’limiga 80-90% faollik ko‘rsatishini bildirgan.

Demak, ota-onalarning maktab bilan o‘zaro hamkorligi o‘quvchilar yuqori sinfga o‘tganda keskin susayishi kuzatilmoqda. Masalan, bu kabi holatlarning kelib chiqish sabablariga sinf rahbarining o‘zgarganligini, bolalarning nisbatan mustaqillashishi, sinf rahbarining ota-onalar bilan aloqasi yetarli emasligi, ota-onalarning ta’lim jarayoniga bo‘lgan qiziqishining kamayishi va shunga o‘xshash yana boshqa turli xil omillarni sabab qilib keltirishimiz mumkin.

Shuningdek, bu jarayonga yuqori sinflarda o‘quvchilar o‘zlarini nisbatan mustaqil his qilishni boshlashlari ham aks ta’sir ko‘rsatgan bo‘lishi mumkin. Bu vaqtda bolalar ko‘proq o‘z ta’lim jarayonlariga javobgarlik olishni va ota-onalarining kamroq aralashuvini talab qilishlari mumkin. Bu omil ham ota-onalarning hamkorlik aloqalarini yanada sustlashtiradi.

Yuqori sinflarda o‘quvchilarning ta’lim jarayoniga ota-onalarning e’tibori kamayishi ko‘p hollarda sinf rahbarining ota-onalar bilan yetarlicha aloqa o‘rnatolmasligi bilan bog‘liq bo‘lishi ham mumkin. Bu muammoni turli omillar bilan izohlasa bo‘ladi. Ma’lumki, sinf rahbari o‘zgarganda, ota-onalar yangi rahbar bilan yaqin aloqani o‘rnatishi vaqt va ko‘proq harakat talab qiladigan jarayon hisoblanadi.

Yangi sinf rahbari bilan hamkorlik yetarlicha mustahkamlanmaguncha, ota-onalarning ta’lim jarayonidagi ishtiroki kamayishi mumkin. Tabiiyki, yuqori sinf rahbarligi esa pedagoglar uchun asosiy ish emas, balki qo‘shimcha bajariladigan ish hisoblanadi. Bu esa pedagoglarning sinf rahbarligi borasidagi majburiyatlarini to‘laqonli bajara olmayotganiga sabab bo‘layotgan bo‘lishi mumkin.

Ma’lumki, Xalq ta’limi vazirligining 2021-yil 22-fevral kungi 41-sonli buyrug‘i bilan sinf rahbarlariga qo‘yiladigan talablar o‘zgartirilib, 5-sinfdan boshlab, 11-sinfga qadar yagona sinf rahbarini tayinlash tartibi joriy etildi. Ammo bu tartib ham turli xil omillar sababli uzoqqa cho‘zilmadi. Ularning oylik maoshlari pastligi, ammo ish yuklamasining ko‘pligi ota-onalar bilan ishlashga yetarlicha vaqt ajratmasligiga ham sabab bo‘lgan bo‘lishi tabiiy.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 11-noyabrdagi PF-6108-sonli farmoni bilan 2020-yil 1-noyabrdan boshlab sinf rahbarlarining oylik maoshi biroz oshirildi. Lekin, sinf rahbarlarining faoliyatini tartibga soluvchi amaldagi nizomda ular uchun belgilangan talablar oylik maoshga nisbatan ancha yuqori. Hozirgi kunda sinf rahbarlari uchun eng yuqori oylik maosh 609 ming 840 so‘mni tashkil etadi.

Sinf rahbari O‘zbekiston sharoitida eng kamida 30-40 nafar o‘quvchilar va ularning ota-onalari bilan ishlaydilar. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, yuqori sinflardagi sinf rahbarlik lavozimi fan o‘qituvchilariga qo‘shimcha ish sifatida yuklatilganligi, pedagog xodimlarga keragidan ortiq yuklama bo‘layotgan bo‘lishi mumkin. Bu esa o‘z navbatida ota-onalar bilan hamkorlikning susayishiga ham o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmaydi.

Shu sababli, sinf rahbarlari faoliyatini jonlantirish, bu borada ularni ko‘proq ota-onalar bilan hamkorlik aloqalarini kuchaytirish uchun yuqori sinflarda sinf rahbari lavozimini alohida shtat birligi sifatida qayta joriy qilish lozim. Bu xuddi oliy ta’lim muassasalarida joriy etilgan tyutorlik lavozimiga o‘xshash bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Ya’ni, bunda ularning asosiy faoliyati sinf rahbarlik bo‘lib, maktabda dars bermaydi, o‘qituvchilik qilmaydi, faqatgina sinfi bilan shug‘ullanadi va ota-onalar bilan hamkorlikni kuchaytiradi.

Shundagina sinf rahbarlik lavozimida ishlaydigan xodimlar faqat sinfdagi o‘quvchilar bilan ishlashi, ularning ta’lim-tarbiyasi, davomati bilan shug‘ullanib, o‘ziga biriktirilgan sinf o‘quvchilariga ta’lim olish, darsdan bo‘sh vaqtini mazmunli tashkil etish, o‘quv jarayonida yuzaga keladigan muammolarni ota-onalar bilan hamkorlikda hal etish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.

Yuqori (5-11) sinflarda ota-onalar faolligining kamayishiga ota-onalarning ta’lim jarayoniga bo‘lgan qiziqishining kamayishi ham ta’sir o‘tkazayotgan bo‘lishi ehtimoldan yiroq emas. Chunki, ota-onalar va pedagog xodimlar o‘rtasida o‘tkazilgan so‘rovnomada respondentlarning 72,8 foizi bunga aynan ota-onalarning ta’lim jarayoniga bo‘lgan qiziqishining kamayishi sabab bo‘lmoqda degan fikr bildirgan.

Nima uchun bolalar aynan yuqori sinfga o‘tganda ota-onalarning ta’lim jarayoniga bo‘lgan qiziqishi susaymoqda?

O‘quvchilarning yuqori sinfda ko‘proq fanlar va murakkab mavzular bilan shug‘ullanishi ota-onalarga qo‘shimcha yuk bo‘lishi mumkin. Bunda esa ota-onalar o‘zlarining bilimlari va resurslari yetarli emasligini hamda pedagogik malakaga ega emasligi sababli murakkab mavzularni tushuntirishda qiyinchilikka duch kelishlari mumkin. Bilimlari yetarli emasligini his qilgan ota-onalar esa tushkunlikka tushishi, bu esa oiladagi umumiy muhitga ham ta’sir ko‘rsatib, sekin-asta ota-onalarning ta’lim jarayoniga bo‘lgan qiziqishining susayishiga sabab bo‘lishi mumkin.

Ota-onalarning yuqori sinflardagi o‘quvchilarning ta’lim jarayoniga bo‘lgan qiziqishining susayishiga olib keladigan muammolarni bartaraf etish uchun bir qancha yechimlarni taklif qilish mumkin. Eng birinchi navbatda o‘qituvchilar va ota-onalar muntazam ravishda uchrashib, bolalarning ta’lim jarayoni haqida fikr almashishlari kerak. Buning uchun esa zarur choralar ko‘rilishi lozim.

Masalan, ota-onalar bolalarining ta’lim jarayonida faol ishtirok etishlari uchun ish joyida ham qulay sharoit yaratish muhimdir. Ish beruvchilar ota-onalarga moslashuvchan ish vaqti taklif qilishlari, maktabda o‘tkaziladigan turli xil tadbir hamda majlislar vaqtida ish haqi saqlangan holda tanaffuslar berish amaliyotini yo‘lga qo‘yish lozim. Shu bilan birga maktablarda ta’til boshlangan vaqti ota-onalar uchun ish vaqtini qisqartirish yoki ularga qo‘shimcha ta’til berish imkoniyatini yaratish lozim.

Bu orqali ota-onalar bolalarining ta’lim jarayoniga ko‘proq vaqt ajratishlari mumkin bo‘ladi. Shuningdek, ish beruvchilar hamda ota-onalarga tezkor va muhim axborot yetkazish uchun SMS xabarnomalar yuborish amaliyotini yo‘lga qo‘yish, unda ish beruvchi hamda ota-onalarga ota-onalar yig‘ilishi, sinf rahbari bilan uchrashuvlar va boshqa muhim uchrashuvlar haqida xabar berish, maktabda o‘tkaziladigan turli xil tadbirlar, ota-onalar uchun ta’lim va tarbiya bo‘yicha maslahatlar va tavsiyalar yuborishni yo‘lga qo‘yish maqsadga muvofiqdir.

Ota-onalar va ish beruvchilarga yuboriladigan SMS-xabarnomalar bolalarning ta’lim jarayonini yaxshilashda katta rol o‘ynaydi. Uy vazifalari, dars jadvali, tadbirlar va maslahatlar haqida muntazam ma’lumot yetkazish ota-onalarning faolligini oshiradi va bolalarning muvaffaqiyatlarini ta’minlashga yordam beradi. Ota-onalar bolalarining ta’lim jarayoniga faol ishtirok etishi uchun keng miqyosda targ‘ibot ishlarini boshlash, ularning savodxonlik darajasini tadqiq qiluvchi tadqiqotlar o‘tkazib borish hamda ota-onalar uchun maxsus treninglar tashkil etish lozim.

Ota-onalarning bolalarining ta’lim jarayoniga faol ishtirok etishi uchun barcha birgalikda harakat qilishlari zarur. Treninglar, seminarlar, qo‘llanma va resurslar, muntazam uchrashuvlar, onlayn muloqot platformalari, motivatsiya va rag‘batlantirish tadbirlari, ta’lim va tarbiya muhitini yaratish va ish joyida qo‘shimcha qo‘llab-quvvatlash kabi chora-tadbirlar ota-onalarning ta’lim jarayonida faol ishtirok etishlarini ta’minlaydi. Bu orqali bolalarning ta’lim sifati oshadi va ularning muvaffaqiyatli shaxslar bo‘lib yetishishlari uchun zamin yaratiladi.

Umuman olganda, bolalarning sifatli ta’lim olishida ota-onalarning roli beqiyosdir. Ularning motivatsiya berish, qo‘llab-quvvatlash, mas’uliyatni bo‘lishish, ijtimoiy va psixologik yordam ko‘rsatish, maktab bilan muloqot qilish, uyda qulay ta’lim muhitini yaratish va ta’limga jiddiy munosabatda bo‘lishlari bolalarning ta’lim jarayonida muvaffaqiyat qozonishlariga katta yordam beradi. Ota-onalar va maktab o‘rtasidagi samarali hamkorlik esa bolalarning ta’lim sifatini oshirishda eng asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:

1. Andreas Schleicher, World Class: How to Build a 21st-Century School System.

2. Vazirlar Mahkamasining 2012-yil 19-iyundagi “Barkamol avlodni tarbiyalashda oila instituti va fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarining ta’lim muassasalari bilan o‘zaro hamkorligini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 175-son qarori.

3. Maktabgacha va maktab ta’limi vazirligining 2023-yil 27-iyundagi 190-sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan sinf rahbarlarining lavozim yo‘riqnomasi.

4. Ubaydullayeva R., Ata-Mirzayev O., Quronov M. Oila va barkamol avlod tarbiyasi. – Toshkent: “Ijtimoiy fikr”, 2012, – B. 114–115.

5. Internet manbalari: www.stat.uz, www.xalqtaliminfo.uz.